Anasayfa
*PORTAL*
Arama
Latest images
Kayıt Ol
Giriş yap
admin
Mesaj Sayısı : 997
Kişi sayfası
imam şamil: 1
dağıstan cumhuriyeti
Paz Haz. 13, 2010 9:42 am
Dağıstan Rusya Federasyonu'na bağlı bir özerk cumhuriyettir. 20 Ocak 1921'de SSCB'te bağlı olarak Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla kuruldu. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra, Rusya Federasyonu içinde Dağıstan Cumhuriyeti adını aldı.
Rusya Federasyonu'nun Avrupa'daki kesiminin güneyinde yer alan Dağıstan, Büyük Kafkas Dağları'nın kuzey yamacının en doğu ucundan 50.278 km² bir alanı kaplar. Güney ve batısı Güton dağında 3646 metreye, Bazardyuzu (Pa Dağı'nda da 4480 metreye ulaşan Kafkas Dağları'nın ana doruk hattıyla çevrilidir. Doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Kalmuk Özerk Cumhuriyeti, batı ve kuzeybatısında Çeçenistan ve Kuzey Kafkasya, güneybatısında Gürcistan ve güneyinde de Azerbaycan yer alır.
Dağıstan doğudan batıya 200, kuzeyden güneye 400 kilometre kadar bir uzunluğa sahiptir. Başkenti Mahaçkala'dır. Diğer önemli şehirler Derbent, Kızılyar, İzberbaş ve Buynak'tır.
Coğrafya ve iklim [değiştir]
Rus fotoğrafçı Sergey Prokudin-Gorski tarafından çekilen Dağıstanlı erkek ve kadının portresi (Dağıstan Oblastı, Rusya İmparatorluğu, Nisan 1904)
Dağıstan'ın gereneksel kıyafetini giyen (Dağıstan Oblastı, Rusya İmparatorluğu, 1904)
Dağıstanlı adam (Dağıstan Oblastı, Rusya İmparatorluğu, 1905 - 1915)
Dağıstan adı bir kavmi değil, coğrafî-topoğrafik bir mânâyı ifade eder. Rusça'da da 'Dağlar Ülkesi' anlamında Strana Gor ifadesi kullanılmaktadır. Dağıstan Coğrafi açıdan beş bölgeye ayrılır. Birinci bölgede Kafkas Dağları ve Dağıstan iç platosu yer alır. Dağlar arasından Hazar Denizi'ne akan Sulak, Samur ve Kurak gibi ırmaklar buralarda derin vadi ve uçurumlar meydana getirmiştir. Kafkas Dağları'nın genellikle güneye bakan yamaçlarında yağış çok azdır. Bu yüzden bazı bölgelerde bitkisel hayat yoktur.
İkinci bölge, birinci bölgenin kuzeyinde yüksekliği 920 m'ye ulaşan ve çıkıntı tepelerinden oluşan ikinci bir dağ kuşağından ibarettir. Bu bölge kuzey ve kuzeybatıdan esen rüzgarlar sebebiyle oldukça yağışlı olup, sık ormanlarla kaplıdır. Dağlar ile Hazar Denizi arasında kalan dar kıyı düzlüğü üçüncü bölgeyi oluşturur. Dar boğazlardan çıkıp yayılan ırmaklar tarafından kesilir. Petrol ve Doğalgaz yatakları barındıran bu ovanın genişlediği yerde başlayan dördüncü bölge alçak ve bataklık ovalar ile Terek ırmağı deltasından oluşur. Deltanın hemen ilerisinde uzun ve kumluk Agragan Yarımadası başlar.
Son olarak Terek'in hemen kuzeyinde kumullarla kaplı Nogay Bozkırları beşinci bölgeyi oluşturur. Bu bölgenin iklimi ise sıcak ve kuru olup, bitkisel hayat yarı yarıya çöl özellikleri gösterir.
Dağıstan'ın başlıca ırmakları Gazi Kumuk, Kara, Avar ve Andi Koysularının birleşmesinden oluşan ve Mohaçkale'nin kuzeyinde Hazar'a kavuşan Sulak, daha kuzeyde Çeçenistan'dan gelen Terek, güneydoğu istikametinde akarak aynı şekilde Hazar'a kavuşan Samur'dur. Genellikle dağlara paralel olarak akan bu ırmaklar, 1000 metreye varan derinlikte ve darlıkta kanal ve mecralar oluşturarak, Dağıstan'ın özelliklerinin şekillenmesinde önemli rol oynarlar.
Dağıstan'ın iklimi genel olarak sıcak ve kurudur. Alçak kesimlerde ortalama sıcaklık Ocak ayında -3,6 derece, Temmuz ayında 23 derece dolayındadır. Dağıstan'ın kuzey kısmını teşkil eden Sulak-Terek-Kuma düzlüğü en yüksek yeri 26 metreyi geçmeyen ve denize doğru gittikçe alçalan, susuz ve kıraç bir bozkırdan ibarettir. Bu sahanın nüfus yoğunluğu çok düşüktür. Bu bölgenin sahil boyu bazan su altında kalır. Kuma ile Terek arasında birçok tuz gölü ve bataklık vardır. Terek ile Sulak arasında ise, kumsallarda kaybolan Aktaş, Yarıksu, Yamansu ve Aksay çaylarından bu gün ziraatte istifade edilmektedir. Sahil boylarına nisbeten sathı biraz yüksek olan kuzeybatı bölgeleri hariç olmak üzere, bu düzlüğün iklimi son derece kurudur. Düz, ırmaktan ve ormandan mahrum, yağmursuz ve kuzey rüzgarlarına açık olan daha kuzeydeki bölgede sıcaklık yazın 40, kışın -40 dereceyi bulur.
Ziraat, Terek boyunda ve sun'i sulama usulü ile güneybatı kısmında yapılır. Diğer kısımlarda muhtelif Türk boyları göçebe halinde yaşar ve hayvan beslerler. Sahil boyunda ise balıkçılık ile iştigal edilir.
Dağıstan tabii zenginliklerle doludur. Dağlık bölgenin bitki örtüsü, vadilerde ve kanyonlarda yaprak döken ormanlardan, yüksek tepelerde çam ve huş ağacı ormanlarından ve ağaç sınırının üstünde de Alp çayırlarından oluşur. Tepe yamaçlarında yer yer çöl bitkisiyle kesintiye uğrayan sık yaprak döken ormanlar bulunur. Alçak yamaçlarda seyrek esmer toprak alanlarıyla bölünen verimli kestane rengi topraklar egemendir. Hazar Denizi kıyısında ise tuzlu bataklık toprakları yaygındır.
Nüfus [değiştir]
Dağıstan'ın nüfusu günümüzde(2007 tahmini) 2.950.000'e yaklaşmıştır. Nüfusun çok hızlı artış sürecine girmesi şaşırtıcıdır. Zira ülkedeki Rus ve Dağ Cuhutlar (Yahudi)ı göç etmektedirler. Rusya ve İsrail'e özellikle büyük bir göç olmaktadır. Rusların toplam nüfusa oranı % 4'e düşmüştür. Bu azalmaya karşılık nüfus artış hızının sürmesindeki en önemli sebep, 1990'lı yılların başından beri eski Sovyet toprakları üzerindeki bütün cumhuriyetlere zamanında çoğu ekonomik sebeplerden göçmüş bulunan Dağıstanlılar'ın yeniden kendi ülkelerine geri dönmeleridir. Rusya, Ukrayna ve Orta Asya cumhuriyetleri dağılmayı izleyen yıllardan beri çeşitli sebeplerle onları kendi sınırlarının içlerine çekilmeye zorladılar. Gerçekte Dağıstan; Hazar Denizinin ince kıyı şeridi toprağı dışında pek de verimli olmayan bir ülke. Halkın % 99.9'u okuma yazma bilmekte ve neredeyse tamamı ise 2'den fazla dili en iyi şekilde konuşabilecek şekilde bilmektedir. Dağıstan'ın nüfus artış hızı Rusya Cumhuriyeti genelinde ilk sırada yer almaktadır. Bu artış hızı korunduğu ve ülke dışındaki insanları yurtlarına geri dönmeyi sürdürdükleri takdirde Dağıstan nüfusu 2050 yılında altı milyonu yakalayacaktır. Mahaçkala, Hasavyurt, Buynakski, Kaspiski, Kızılyar, İzberbaş ve Derbent ülkenin önemli şehirlerindendir. Dağistanın kuzeyi ve doğusunda ki düzlük bölgelerde Türki grupların varlığı, ülke geneline egemen olan dağlık ve plato yerleşimlerinde ise Kafkas kökenli etnik gruplar yaşamaktadır.
Din [değiştir]
Dağıstan nüfusunun %90.6 sı Müslümandır.Geri kalanı ise Hristiyan ve Yahudi'dir.
İdari yapı [değiştir]
Ana madde: Dağıstan Cumhuriyeti'nin idari yapılanması
kaynak dağıstan vikipedi
Rusya Federasyonu'nun Avrupa'daki kesiminin güneyinde yer alan Dağıstan, Büyük Kafkas Dağları'nın kuzey yamacının en doğu ucundan 50.278 km² bir alanı kaplar. Güney ve batısı Güton dağında 3646 metreye, Bazardyuzu (Pa Dağı'nda da 4480 metreye ulaşan Kafkas Dağları'nın ana doruk hattıyla çevrilidir. Doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Kalmuk Özerk Cumhuriyeti, batı ve kuzeybatısında Çeçenistan ve Kuzey Kafkasya, güneybatısında Gürcistan ve güneyinde de Azerbaycan yer alır.
Dağıstan doğudan batıya 200, kuzeyden güneye 400 kilometre kadar bir uzunluğa sahiptir. Başkenti Mahaçkala'dır. Diğer önemli şehirler Derbent, Kızılyar, İzberbaş ve Buynak'tır.
Coğrafya ve iklim [değiştir]
Rus fotoğrafçı Sergey Prokudin-Gorski tarafından çekilen Dağıstanlı erkek ve kadının portresi (Dağıstan Oblastı, Rusya İmparatorluğu, Nisan 1904)
Dağıstan'ın gereneksel kıyafetini giyen (Dağıstan Oblastı, Rusya İmparatorluğu, 1904)
Dağıstanlı adam (Dağıstan Oblastı, Rusya İmparatorluğu, 1905 - 1915)
Dağıstan adı bir kavmi değil, coğrafî-topoğrafik bir mânâyı ifade eder. Rusça'da da 'Dağlar Ülkesi' anlamında Strana Gor ifadesi kullanılmaktadır. Dağıstan Coğrafi açıdan beş bölgeye ayrılır. Birinci bölgede Kafkas Dağları ve Dağıstan iç platosu yer alır. Dağlar arasından Hazar Denizi'ne akan Sulak, Samur ve Kurak gibi ırmaklar buralarda derin vadi ve uçurumlar meydana getirmiştir. Kafkas Dağları'nın genellikle güneye bakan yamaçlarında yağış çok azdır. Bu yüzden bazı bölgelerde bitkisel hayat yoktur.
İkinci bölge, birinci bölgenin kuzeyinde yüksekliği 920 m'ye ulaşan ve çıkıntı tepelerinden oluşan ikinci bir dağ kuşağından ibarettir. Bu bölge kuzey ve kuzeybatıdan esen rüzgarlar sebebiyle oldukça yağışlı olup, sık ormanlarla kaplıdır. Dağlar ile Hazar Denizi arasında kalan dar kıyı düzlüğü üçüncü bölgeyi oluşturur. Dar boğazlardan çıkıp yayılan ırmaklar tarafından kesilir. Petrol ve Doğalgaz yatakları barındıran bu ovanın genişlediği yerde başlayan dördüncü bölge alçak ve bataklık ovalar ile Terek ırmağı deltasından oluşur. Deltanın hemen ilerisinde uzun ve kumluk Agragan Yarımadası başlar.
Son olarak Terek'in hemen kuzeyinde kumullarla kaplı Nogay Bozkırları beşinci bölgeyi oluşturur. Bu bölgenin iklimi ise sıcak ve kuru olup, bitkisel hayat yarı yarıya çöl özellikleri gösterir.
Dağıstan'ın başlıca ırmakları Gazi Kumuk, Kara, Avar ve Andi Koysularının birleşmesinden oluşan ve Mohaçkale'nin kuzeyinde Hazar'a kavuşan Sulak, daha kuzeyde Çeçenistan'dan gelen Terek, güneydoğu istikametinde akarak aynı şekilde Hazar'a kavuşan Samur'dur. Genellikle dağlara paralel olarak akan bu ırmaklar, 1000 metreye varan derinlikte ve darlıkta kanal ve mecralar oluşturarak, Dağıstan'ın özelliklerinin şekillenmesinde önemli rol oynarlar.
Dağıstan'ın iklimi genel olarak sıcak ve kurudur. Alçak kesimlerde ortalama sıcaklık Ocak ayında -3,6 derece, Temmuz ayında 23 derece dolayındadır. Dağıstan'ın kuzey kısmını teşkil eden Sulak-Terek-Kuma düzlüğü en yüksek yeri 26 metreyi geçmeyen ve denize doğru gittikçe alçalan, susuz ve kıraç bir bozkırdan ibarettir. Bu sahanın nüfus yoğunluğu çok düşüktür. Bu bölgenin sahil boyu bazan su altında kalır. Kuma ile Terek arasında birçok tuz gölü ve bataklık vardır. Terek ile Sulak arasında ise, kumsallarda kaybolan Aktaş, Yarıksu, Yamansu ve Aksay çaylarından bu gün ziraatte istifade edilmektedir. Sahil boylarına nisbeten sathı biraz yüksek olan kuzeybatı bölgeleri hariç olmak üzere, bu düzlüğün iklimi son derece kurudur. Düz, ırmaktan ve ormandan mahrum, yağmursuz ve kuzey rüzgarlarına açık olan daha kuzeydeki bölgede sıcaklık yazın 40, kışın -40 dereceyi bulur.
Ziraat, Terek boyunda ve sun'i sulama usulü ile güneybatı kısmında yapılır. Diğer kısımlarda muhtelif Türk boyları göçebe halinde yaşar ve hayvan beslerler. Sahil boyunda ise balıkçılık ile iştigal edilir.
Dağıstan tabii zenginliklerle doludur. Dağlık bölgenin bitki örtüsü, vadilerde ve kanyonlarda yaprak döken ormanlardan, yüksek tepelerde çam ve huş ağacı ormanlarından ve ağaç sınırının üstünde de Alp çayırlarından oluşur. Tepe yamaçlarında yer yer çöl bitkisiyle kesintiye uğrayan sık yaprak döken ormanlar bulunur. Alçak yamaçlarda seyrek esmer toprak alanlarıyla bölünen verimli kestane rengi topraklar egemendir. Hazar Denizi kıyısında ise tuzlu bataklık toprakları yaygındır.
Nüfus [değiştir]
Dağıstan'ın nüfusu günümüzde(2007 tahmini) 2.950.000'e yaklaşmıştır. Nüfusun çok hızlı artış sürecine girmesi şaşırtıcıdır. Zira ülkedeki Rus ve Dağ Cuhutlar (Yahudi)ı göç etmektedirler. Rusya ve İsrail'e özellikle büyük bir göç olmaktadır. Rusların toplam nüfusa oranı % 4'e düşmüştür. Bu azalmaya karşılık nüfus artış hızının sürmesindeki en önemli sebep, 1990'lı yılların başından beri eski Sovyet toprakları üzerindeki bütün cumhuriyetlere zamanında çoğu ekonomik sebeplerden göçmüş bulunan Dağıstanlılar'ın yeniden kendi ülkelerine geri dönmeleridir. Rusya, Ukrayna ve Orta Asya cumhuriyetleri dağılmayı izleyen yıllardan beri çeşitli sebeplerle onları kendi sınırlarının içlerine çekilmeye zorladılar. Gerçekte Dağıstan; Hazar Denizinin ince kıyı şeridi toprağı dışında pek de verimli olmayan bir ülke. Halkın % 99.9'u okuma yazma bilmekte ve neredeyse tamamı ise 2'den fazla dili en iyi şekilde konuşabilecek şekilde bilmektedir. Dağıstan'ın nüfus artış hızı Rusya Cumhuriyeti genelinde ilk sırada yer almaktadır. Bu artış hızı korunduğu ve ülke dışındaki insanları yurtlarına geri dönmeyi sürdürdükleri takdirde Dağıstan nüfusu 2050 yılında altı milyonu yakalayacaktır. Mahaçkala, Hasavyurt, Buynakski, Kaspiski, Kızılyar, İzberbaş ve Derbent ülkenin önemli şehirlerindendir. Dağistanın kuzeyi ve doğusunda ki düzlük bölgelerde Türki grupların varlığı, ülke geneline egemen olan dağlık ve plato yerleşimlerinde ise Kafkas kökenli etnik gruplar yaşamaktadır.
Din [değiştir]
Dağıstan nüfusunun %90.6 sı Müslümandır.Geri kalanı ise Hristiyan ve Yahudi'dir.
| Avarlar | 177,189 (22.5%) | 230,488 (24.8%) | 239,373 (22.5%) | 349,304 (24.5%) | 418,634 (25.7%) | 496,077 (27.5%) | 758,438 (29.4%) |
| Darginler | 125,707 (16.0%) | 150,421 (16.2%) | 148,194 (13.9%) | 207,776 (14.5%) | 246,854 (15.2%) | 280,431 (15.6%) | 425,526 (16.5%) |
| Lezgiler | 90,509 (11.5%) | 96,723 (10.4%) | 108,615 (10.2%) | 162,721 (11.4%) | 188,804 (11.6%) | 204,370 (11.3%) | 336,698 (13.1%) |
| Laklar | 39,878 (5.1%) | 51,671 (5.6%) | 53,451 (5.0%) | 72,240 (5.1%) | 83,457 (5.1%) | 91,682 (5.1%) | 139,732 (5.4%) |
| Tabasaranlar | 31,915 (4.0%) | 33,432 (3.6%) | 33,548 (3.2%) | 53,253 (3.7%) | 71,722 (4.4%) | 78,196 (4.3%) | 101,152 (4.3%) |
| Rutullar | 10,333 (1.3%) | 20,408 (2.2%) | 6,566 (0.6%) | 11,799 (0.8%) | 14,288 (0.9%) | 14,955 (0.8%) | 24,298 (0.9%) |
| Agullar | 7,653 (1.0%) | 6,378 (0.6%) | 8,644 (0.6%) | 11,459 (0.7%) | 13,791 (0.8%) | 23,314 (0.9%) | |
| Tsakhurlar | 3,531 (0.4%) | 4,278 (0.4%) | 4,309 (0.3%) | 4,560 (0.3%) | 5,194 (0.3%) | 8,168 (0.3%) | |
| Kumuklar | 87,960 (11.2%) | 100,053 (10.8%) | 120,859 (11.4%) | 169,019 (11.8%) | 202,297 (12.4%) | 231,805 (12.9%) | 365,804 (14.2%) |
| Nogaylar | 26,086 (3.3%) | 4,677 (0.5%) | 14,939 (1.4%) | 21,750 (1.5%) | 24,977 (1.5%) | 28,294 (1.6%) | 38,168 (1.5%) |
| Ruslar | 98,197 (12.5%) | 132,952 (14.3%) | 213,754 (20.1%) | 209,570 (14.7%) | 189,474 (11.6%) | 165,940 (9.2%) | 120,875 (4.7%) |
| Azeriler | 23,428 (3.0%) | 31,141 (3.3%) | 38,224 (3.6%) | 54,403 (3.8%) | 64,514 (4.0%) | 75,463 (4.2%) | 111,656 (4.3%) |
| Çeçenler | 21,851 (2.8%) | 26,419 (2.8%) | 12,798 (1.2%) | 39,965 (2.8%) | 49,227 (3.0%) | 57,877 (3.2%) | 87,867 (3.4%) |
| Diğerleri | 43,861 (5.6%) | 52,031 (5.6%) | 61,495 (5.8%) | 63,787 (4.5%) | 57,892 (3.6%) | 58,113 (3.2%) | 25,835 (1.0%) |
Ana madde: Dağıstan Cumhuriyeti'nin idari yapılanması
kaynak dağıstan vikipedi
- admin
- Mesaj Sayısı : 997
Kişi sayfası
imam şamil: 1
Doç.Dr Yücel OĞURLU
Paz Haz. 13, 2010 10:15 am
Doç.Dr Yücel OĞURLU
DAĞISTAN HALKLARI VE DİLLERİ
Beyken Üniversitesi, Hukuk Fakültesi)
Kafkasya; Endonezya ve Hindistan bölgeleri gibi, dillerin
yoğunlaştığı bölgelerden biridir. Bölgede bu kadar çok
dilin varlığı konusunda farklı tezler ileri sürülse de, bunların
içinden en önemlisi, doğal engellerin farklı dillerin oluşumuna
sebep olduğudur. Hiç kuşkusuz, dağlar, derin vadiler,
nehirler, bu halkaları zaman içerisinde daha az temasla farklılaştırarak
yeni şive, lehçe ve dillerin ortaya çıkmasına sebep
olmuştur. Yüksek Kafkas sıradağları üzerinde, zirvelerden
dağın eteklerine kadar, kimine göre 80, kimine göre 40 civarında
dil konuşulmaktadır.
Kafkasya'da konuşulan onlarca dilin bir kısmı Kafkas, diğer
bir kısmı Türkî ve Iranî gruptandır. Bu dillerden, Türkî grup
hakkında Türkiye'de bilimsel çalışmalar yapılmış olduğundan1
Türk dilbilim ve etnoloji literatüründe az da olsa bilinmektedirler.
Bunun için çalışmamızda, göreceli olarak daha az bilinen
Kafkas dil grubundan olan dillere ve Türkiye'de yeterli çalışmanın
yapılmadığını düşündüğümüz bu sahaya biraz daha
fazla eğildik.
Bölge dillerinin durumu Türk bilim adamlarınca bazen, "girift
ve karmaşık" bulunduğundan2 birçok yerli dilbilimci açısından,
girilmeye cesaret de edilememektedir. Bu çalışmada da sadece
Kuzey Kafkas dillerini incelemeye çalıştık.
Bu girişten sonra, Dağıstan bölgesinde konuşulan diller
hakkında genel bilgiler vermeyi düşünüyoruz. Bu sayımızdaki
yazımıza, sık sorulan konulardan birisi olan Dağıstan'daki dil
meselesi ile başlıyoruz.
Dağıstan'da Resmi Dil Meselesi:
Türkiye'de zaman zaman bahsedildiği üzere, "Dağıstanca"
adlı bağımsız bir dil yoktur. Dağıstan'da konuşulan ve üç ayrı dil
grubundan olan ama her bir grubun kendi içerisinde akrabalıkları
kesin olan, farklı diller konuşulmaktadır. Bu akrabalıkların
ispatını, daha sonraki yazılarda göreceksiniz:
Bu kadar çok dilin konuşulduğu küçük bir coğrafi alanda,
lingu franca yani ortak dil olarak kullanılacak dillere de ihtiyaç
vardır. Geçen sayıda da vurguladığımız gibi, bugün ortak anlaşma
dili Rusça olsa da geçmişte 7. yüzyıldan başlayarak 1917
yılına kadar, Arapçanın ciddi bir rolü olmuştur3. Dağıstan'da
bilginlerin dili olarak düşünüldüğünden oldukça saygın bir
konumu olmuştur. Yine bir dönem Kumukça'nın ciddi bir rolü
olmuştur. Hatta, geçmişte oğullarının Kumukça bilmesinin "kız
istemeye giden aileler" için bir avantaj olduğu söylenir. Bununla
birlikte, lokal olarak Avar bölgesinde komşu halklar Avarcayı
ortak dil olarak öğrenmiş, güney bölgelerinde ise, hem Lezgice
hem de Azeri Türkçesi ortak dil olarak kullanılmıştır. Bu dönem
boyunca diller arasındaki alışveriş oldukça artmıştır. Büyük ihtimalle,
Lezgice ve lehçelerindeki Türkçe kelimeler bu kanalla
geçmiştir. Sovyet okullarında Lezgice'nin alt gruplarından olan
Rutul, Tsakhur, Agul gibi halkların çoğunun Lezgiceyi okullarda
veya dışarıda öğrendikleri bilinir. Bu etki artık günümüzde
zayıflamış ve birbirilerinin dilini öğrenmek yerine, daha geçerli
olduğu düşünülen Rusça Lingua Franca olarak bu boşluğu
doldurmuştur.
Kumukça ve Azerice'nin etkisi, 1930'lardan sonra neredeyse
lokal olarak da sona ermiştir.
1994 tarihli Dağıstan Anayasasında tek bir dilin resmi dil
olarak kabulü yerine, Dağıstan'ın tarihi ve mevcut durumu
dikkate alınarak, Dağıstan'da konuşulan ve standart yazı dili
olan bütün dilleri kapsamına almıştır. Çünkü Anayasadaki ifade
"Dağıstan'ın bütün dilleri" ifadesini içermektedir4. Avarca,
Azerice, Dargince, Kumukça, Lakça, Lezgice, Nogayca, Rusça,
Tabasaranca, Tatça, hatta tartışmalı olsa da Çeçence. Burada,
yazı dili olan demek istemiyorum, Çünkü burada kapsama alınmayan
diğer dillerin de yazı dilleri vardır. Örneğin, en küçüklerinden
olan Tat dili yazılabilen ve alfabesi olan bir dildir.
Dağıstan'da basın ve Yayında diğerleriyle birlikte kullanılmaktadır.
Agul, Rutul ve Tsakhur dillerinin de yazılı dillerden olması
dolayısıyla bunların da resmi dil olarak kabulü gerekir.
Konunun, Dağıstan ölçeğinde, hassas olması açısından bütün
dillere saygı gösterilmesi gerekir. Fakat bu derecede bir hassasiyetin
ülkede resmi bir dilin oluşmasını engelleyeceğinden
de kuşku yoktur. Hatta bunun da ötesinde, Rus dilinin ila
nihaye baskın bir resmi dil olarak konumunu güçlendirmesini
sağlayacaktır. Dağıstanlıların geçmişte ortak dil olarak kullandıkları
dillerden birisinin de Dağıstanlıların tercihine göre
güçlendirilmesi bir diğer öneri olarak düşünülebilir. Fakat bu
önerinin hem tepkiyle karşılanacağı hem de bugünkü ortamda
anlaşılamayacağından eminim.
Dağıstan'da konuşulan dillere genel bir fikir vermek için bakmak
gerekirse: Elimdeki 2002 Nüfus sayımlarına göre
Dağıstan'da konuşulan dillerin Rusya'daki uzantılarına
bakıldığında aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır. Fakat tabloyu
incelerken şu noktada bir yanlış anlama olmamalı. Dağıstan
halklarının nüfusları bundan ibaret değildir. Fakat tabloyu
incelerken şu noktada bir yanlış anlama olmamalı:Çünkü,
Azerbaycan'daki Lezgi, Avar, Tsakhur, Rutul, Udi ve Tatlar bu
orana dahil değildir. Khinalug, Budukh, Kryts gibi Azerbaycan'da
91
yaşayan ve Dağıstan dil ailesinden olanlar ise bu tabloda yer
almamaktadır. Diğer yandan, Dağıstan'da Azerice konuşulmakta;
fakat aşağıdaki tabloda yer alan Azeri nüfusunun bir kısmı
Dağıstan kökenli Azerbaycanlı, diğerleri ise doğrudan
Azerbaycanlıdır. Diğer taraftan, Avarların içindeki küçük halkların,
önceki sayımlar dikkate alındığında, büyük ölçüde kendilerini
doğrudan Avar olarak kaydettirdikleri görülmektedir.
Ancak bu tabloda, bazı milletler açısından sadece Rusya
Federasyonundaki nüfusların bulunduğunu belirtmek gerekir.
Örneğin,
1. KAFKAS DIL GRUBUNDAN OLANLAR
Dağıstan'da konuşulup da Kafkas ailesinden olan dillerin
(Kuzeydoğu Doğu Kafkas diller) ile başlayalım. Avar, Andi, dido,
Lak, Dargin ve Lezgi dilleriyle Vaynakh grubundan olan Çeçence
ünsüz harflerin çokluğuyla meşhurdur. Dağıstandaki Çeçenler
tarafından konuşulan Çeçence de bence onun bir lehçesi olan
Inguş aile birlikte Kuzeydoğu Kafkas dil grubundandır. Örnek
olarak, Avarca üzerinden gidecek olursak, 46 sessiz (consonant)
harfe karşı, sadece 6 sesli harf vardır. Sayılan dillerin birbirleriyle
akrabalıkları artık tartışma götürmemektedir.
a. Avar-Andi-Dido Altgrubu:
Dağıstan'ın en büyük grubunu oluşturular. Avar-Andi-Dido
alt grubu Dağıstanın yüksek bölgelerinde konuşulan şu alt dilleri
daha doğru ifadeyle lehçeleri oluşturur: Akhvakh, Andi,
Avar, Bagulal, Bezhta, Botlikh, Chamalal, Dido, Godoberi,
Hinukh, Hunzib, Karata, Khvarshi, Tindi. Bu lehçelerin sadece;
Dağıstan'da kullanıldığını söyleyebiliriz6. Dağıstan içersinde
bu dillerin toplamının %29.4 'ünü oluşturduğunu söylemek
gerekir. Latin alfabesine 1920 yılıunda geçilmiş, 1938 yılında
Kril alfabesine geçilmiştir. Dağıstanın orta kesimlerinin
Batısında ve Güneybatıdaki yüksek alanlarda konuşulur.
556,000 in Dağıstan'da ve 44,000 Azerbaycanda (1989). 2002
sayımlarına göre ise Avarlar Rusya içindeki bütün bölgelerde
814.473 sayısına ulaşmıştır. 2009 yılı itibariyle Rusya ve
Azerbaycan'daki Avar ve onlara tabi halklarla birlikte 1 milyon
kişiyi geçmiş olduğu düşünülmektedir.
Avarca'nın Azerbaycan'ın Kuzey bölgelerinde de konuşulduğunu
biliyoruz.
Kuzey bölgelerinde Avarca'nın en azından 14 lehçe ve
diyalekt üzerinde Lingua Franca olarak kabul görmesi,
Gazavat dönemi boyunca olduğu gibi, Sovyet döneminde de
devam etmiştir. Güney bölgelerinde ise, Lezgice diğer lehçe ve
diyalektleri üzerinde aynı etkiyi doğurmuştur.
Dağıstan'ın en kalabalık kabilesı olan Avarlar dil yönünden
üç gruba ayrılırlar;1- Avar, 2- Andi, 3- Dido (Tsez)
En kalabalık grubu esas Avarlar meydana getirirler. Bunlar
kuzeyde Sulak Irmağı'ndan (orta kesimleri) güneye doğru
Zakatali yöresine kadar uzanırlar. Andiler ise Bottlih,
Godoberi, Karatin, Bagvalal, Çamalal, Tindi ve Açvaçiş gibi alt
gruplara ayrılırlar. Dido grubuna ise Hinuk, Çvarşin ve
Kapuçinler dahildirler.
Avarca'nın şiveleri şunlardır: Salatav, Kunzakh (Xunzax,
Kuzey Avar), Keleb, Bacadin, Untib, Shulanin, Kaxib, Hid,
Andalal-Gxdatl, Karax (Karakh), Batlux, Ancux (Antsukh),
Zakataly (Char). Fakat, Khunzakh (bolmats) 300 yıldır
savaşçıların ortak dili (koine) olmuştur. Dağıstan'ın iç bölgelerinde
13 diyalekti de ifade eden bir dil olarak Avarca kabul
görmüştür. Bolmats, günümüzde, Avar bölgesindeki insanların
etnik olarak kendini tanımlamalarında büyük bir öneme sahiptir
ve yazılı Avarca "Bolmats" temelli olarak şekillenmiştir7.
Avarcanın şiveden öte lehçeye dönüşen alt kolları da vardır.
Bunlara ayrı ayrı yer verelim:
a. Akhvakh: (kendilerine verdikleri isim= Ashvado) Akhvakh
Bölgesinde ve Shamil Bölgesinde 8 köyde yaşar ve kendi
dillerini konuşurlar. 3,500 kişi (1990). 2002 sayımlarına göre
6376 kişidirler.
b. Andi: (kendilerine verdikleri isim=Khivannal) 9 köyde
kuzey Botlikh Bölgesinde, Andi (Andi dilinde Khiani) ve
Gagatli'de yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. Şiveleri: Munin,
Rikvani, Kvanxidatl, Gagatl, Zilo'dur. Tahminen 20,000 kişi.
2002 sayımlarına göre 21808 kişidirler.
c. Botlikh (Buyhalji): Botlikh Bölgesindeki, Botlikh ve
Miarso adlı 2 köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
Şiveleri: Botlikh ve Zibirkhalin. 5,000 kişi (1990); 2002 sayımlarına
göre 16 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
92
d. Bagulal (Bagval) Tsumadin ve Akhvakh Bölgesinde 6
köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. 2,000 kişi (1990).
2002 sayımlarına göre sadece 40 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
e.Bezhta (Bezhta language= Kapucha; merkezini Bezhta'nın
oluşturduğu 3 köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
5,000 kişi (1990). Şiveleri: Bezhta, Tlyadaly, Khocharkhotin.
2002 sayımlarına göre 6198 kişidirler.
f. Chamalal: Kuzey Tsumadin Bölgesinde yaşar ve kendi
dillerini konuşurlar. Şiveleri: Gadyri (Gachitl-Kvankhi),
Gakvari (Agvali-Richaganik-Tsumada-Urukh), Gigatl. 5,000
kişi (1990); 2002 sayımlarına göre sadece 12 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
g. Dido (Tsuntal, Tsez): in a few köyde Tsuntin (S'undin)
Bölgesinde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. Şiveleri: Didoi,
Tsez, Cez, Tsezy, Tsuntin. 8,000 kişi (1990). 2002 sayımlarına
göre 15256 kişidirler.
h. Godoberi: Güneybatı Botlikh Bölgesinde, merkezinin
Godoberi olduğu köylerde yaşarlar ve kendi dillerini
konuşurlar. 3,000 kişi (1996); 2002 sayımlarına göre sadece
39 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
i. Hinukh: Yaklaşık 150 kişilik küçük bir gruptur. Tsuntin
(S'undin) Bölgesinde Khenokh köyünde yaşar ve kendi dillerini
konuşurlar. 300 kişi (1990); 2002 sayımlarına göre 531
kişidirler.
j.Hunzib: Kuzeydoğu Bezhtin Uchastok bölgesinde, merkezinin
Gunzib olduğu köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
2,000 kişi (1995); 2002 sayımlarına göre sadece 998 kişi
olarak kaydolunmuşlardır.
k. Karata (kendilerine verdikleri isim= Khkhiridi) Akhvakh
Bölgesinde ve Batı Khunzakh Bölgesinde, merkezinin Karata
olduğu 10 köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. 2002
sayımlarına göre 6052 kişidirler.
l. Khvarshi (kendilerine verdikleri isim =Atil'ko and Huani)
Tsumadin Bölgesinde, merkezinin olduğu Khvarshi (Khvarshi
dilinde Huani) köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
500 kişi (1990); Khvarşiler 2002 sayımlarına göre 128 kişi
olarak kaydolunmuştur. Şiveleri: Xvarshi, Inxokvari.
m. Tindi: Tsumadin Bölgesinde, merkezinin olduğu Tindi
(=Idari or Idi Tindi dilinde) 5 köyde yaşar ve kendi dillerini
konuşurlar. Tindil'ler 2002 sayımlarına göre sadece 44 kişi
olarak kaydolunmuştur.
Yukarıda sayılan dillerin hepsi Avarca'nın birer diyalektiği
olarak düşünülmelidir. Diller birbiriyle karşılaştırılırken belirli
kavramların başlangıçta önemi çok büyüktür. Bunlardan birisi
de rakamlardır. Bu konuda bir örnek vererek, bu diller arasındaki
akrabalığı ortaya koymaya çalışalım. Detaylı mukayeseyi
sonraki yazılarda göreceğiz:
Yukarıdaki sayılar tablosu, bu diller arasındaki benzerlikler
konusunda sadece bir fikir vermek amacıyla konulmuştur. Bu
rakamların birbirlerinden sonradan alınmadığı kesinleşirse, bu
dillerin akrabalığını ve menşe birliğini göstermek bakımından
yeterlidir. Aynı denemeyi çaprazlama metoduyla diğer
Dağıstan diller için de yapacağız.
b. Dargwa-Lak Altgrubu:
Bu alt grup, Dağıstan'ın orta kesimlerinde konuşulan yazı
dilleridir. Lakça, homojen bir dil olsa da Dargin dili, bir
diyalektten öte, ayrı lehçelere benzeyen lehçelere de sahiptir.
Örneğin, Kubaçi lehçesi gibi. Lak-Dargin altgrubu ise, yine
dağlık alanlarda konuşulan Dargi ve Lak dillerini oluşturur. Bu
iki dilin birbiriyle çok yakın akraba olduğu bilinir.
Dargi: (kendilerine verdikleri isim=Dargala) veya Dargwa,
Dargin Dağıstan'ın iiknci büyük ethno-linguistic grubudur.
Akushin Bölgesinde, Dakhadayev Bölgesinde ve Kaytag
Bölgesinde konuşulmaktadır. Darginler, Derbent Geçidi'nin
kuzey-batısında, Hazar Denizi kıyılarına kadarki bölgede
yayılmışlardır. Kuzeylerinde Kumuklar, batılarında Avarlar, en
güneyde Gazi Kumuklar, onların da güneyinde Kaytaklar
93
bulunur. Konuştukları dil Lak dilinden sonra en fazla
Lezgi'ceye yakındır. Akuşa, Sutkur, Sırhal, Urkarak, Horakan,
Kaytak (Haydak) ve Kubaçi gibi daha alt gruplara ayrılırlar.
365,000 kişi (1993). 2002 sayımlarına göre Darginler 510156
kişi, Kaytaglar 5; Kubaçinler 88 kişiden ibarettir.
Lak: (Kazikumukh) Dağıstan'ın merkezinde otururlar. Laklar
kendi Lak Bölgesinde ve Kulin Bölgesinde yaşarlar. Doğuda
Darginler, batı ve kuzeyde Avarlarla komşudurlar. El sanatları
ve kuyumculuklarıyla meşhurdurlar. Akuşa, Şoradin, Kurakh,
Rutul ve Dakhadayev kazalarında ve bunun dışında Makhaçkale,
Buynak, Hasavyurt ve Kaspi'de yaşarlar. 112,100 kişi
(1989); 2002 sayımlarına göre 156545 kişidirler.
c. Lezgi altgrubu
Lezgi alt grubu Güney Dğıstan'da yer alır ve Agul, Archi
(Arçi), Lezgi, Rutul, Tabasaran, Tsakhur (S'ah'ur) dillerini,
daha doğrusu lehçelerini içerir. Bu grubun toplamı, Dağıstan'ın
%21,5 kadarını oluşturur.
Lezgi: Dağıstan içerisinde konuşulan dördüncü en büyük
ethno-linguistic grup. Kuzey ve kuzey-batıda Dargin, Lak ve
Avarlarla güneyde ise Azeri ve Tatlarla komşu olan Lezgiler
arasında Türkçe geniş ölçüde yayılmıştır. Tabasaran, Rutul,
Agul, Budukh, Dzekh, Tsakhur, Udi ve Khinalug gibi alt kollara
ayrılırlar. 1989 sayımlarına göre 257,000 kişi Dağıstan'da ve
171,400 Azerbaycan'da (1996) yaşamaktaydı. 2002 sayımlarına
göre sadece Rusya'da 411.535 kişiye ulaşmıştır.
Azerbaycandaki son sayı bilnmemektedir. 2009 itibariyle
Rusya ve Azerbaycan genelinde toplam nüfüsları tahminen
700 bin civarındadır.
Tabasaran: Tabasaran ve Khiv Bölgelerinde merkezinin
Khuchni olduğu ve Khiv olduğu 120 kadar yerleşimde
konuşulmaktadır. 1932 yılında Latin Alfabasine, 1938 yılında
da Kril alfabesine geçildi. 95,000 kişi iken (1989); Tabasaran
2002 sayımlarına göre 131785 kişi olmuşlardır.
Agul: of Agul Bölgesinde 19 köyde yaşayan Agular Agulca
konuşurlar. Agulca çeşitli şivelere sahiptir. 17,373 kişi iken
(1989); Agul 2002 sayımlarına göre 28297 kişi olmuşlardır.
Tsakhur (kendilerine verdikleri isim = Iihibi): Rutul
Bölgesinde merkezinin Tsakhur olduğu 12 köyde konuşulur.
Azerbaycan'ın Kuzeyinde de konuşulmaktadır. Dağıstan'da
7,000, Azerbaycan'da 13,000 kişi iken (1989); Tsakhur 2002
sayımlarına göre 10366 kişi olmuşlardır.
Rutul: (kendilerine verdikleri isim=Mikhad): Rutul Bölgesinde
merkezinin Rutul (Myukhadar Rutul'cada) olduğu 20
köyde konuşulmaktadır. Farklı şiveleri vardır. 20,000 kişi iken
(1993); 2002 sayımlarına göre 29929 kişidirler.
Archi= = (Arshishtib) Merkezinin Archib olduğu 8 köyde
konuşulur. Dil ailesi olarak Lezgi grubunda yer alsa da, komşuları
olan Avarların dilini iyi bilirler ve yazı dili olarak Avarca'yı
kullanırlar. 1,000 kişi (2000) olarak tahmin edilirken 2002
sayımlarına göre sadece 89 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
Yukarıdakilerle birlikte, Azerbaycan'da konuşulan iki etnolinguistik
olarak Dağıstan dilleri arasında sayılan Khinalug,
Budukh, Kyryts ve Udi (Uti, Udin) dilleri de Lezgi altgrubunun
içerisinde yer alır. Örneğin, Rusya içindeki Udinlerin
2002 sayımlarına göre nüfusu 3721'dir.
Yukarıda dil, bazen de lehçe ifadesini kullanmamızın dilbilim
açısından haklı gerekçelerini daha sonraki sayılara saklıyoruz.
2. TÜRK DIL GRUBUNDAN OLANLAR
Kafkasya, öteden beri, Türkî dillerden bir kısmına ev
sahipliği yapmıştır. Bugün bu dillerden; Dağıstan'da geriye
kalan dillerden Kumukça, Nogayca ve Azerice (Terekeme)
kalmıştır. Bu dillerden, Türkî grup hakkında Türkiye'de bilimsel
çalışmalar yapılmış olduğundan Türk dilbilim ve etnoloji
literatüründe az da olsa bilinmektedirler.
Kuzey Dağıstan'daki Nogay dili ve sahile yakın bölgelerin
ortalarında kalan Kumuk dili Türkî dillerin Kıpçak grubundandır.
Dağıstan'ın güneyinde konuşulan ve Azericenin
Derbent şivesiyle birlikte; Türkçenin Oğuz grubundan olup
Kıpçak özellikleri de taşıyan Türkiye'de genellikle Terekeme
olarak bilinen bir şivesi daha vardır. Bu şivenin ilginç bir örneği
Türkiye, Balıkesir, Manyas, Çamlı köyünde konuşulmaktadır.
Dağıstan'ın güneyindeki Oğuz grubu tamamen Azerbaycan'da
konuşulan Azerice literatür ve basın dili etkisiyle gelişmesini
sürdürmektedir.
Kumuk: Dağıstan'daki üçüncü büyük etno-linguistik grup.
Farklı şiveleri vardır9.
Hazarlara, Kimaklara, Karaçay-Balkarlara bağlayanlar
bulunmaktadır. Makhaçkale, Kaspi, Kayakent, Hasavyurt,
Babayurt, Buynakski ve hatta Izberbaş şehirleri Kumukların
yaşadıkları alana dahildirler. Kumuk Türkçesi üç lehçeye
ayrılıyor;1- Buynak, 2- Hasavyurt, 3- Kaytak. Diğer Dağıstan
kabileleriyle birlikte Dağıstan kültürünün önemli bir parçasını
oluşturur. 2002 sayımlarına göre nüfusları 422409 kişi olarak
belirlenmiştir. Bugün, Rusya genelinde yaklaşık yarım milyon
nüfuslarıyla Dağıstan'ın en önemli grupları arasındadırlar.
Nogay: Nogay Steplerinden Dağıstan'ın içlerine kadar
uzanan bölgede yaşarlar. Nogaylar Kafkasya'da XVIII. yüzyılın
sonlarında kuzeyden Bugün Dağıstan'ın dışında Krasnodar ve
Stavropol eyaletlerinde oturanlar da bulunmaktadır. Bunlar
Kazak ve Karakalpaklarla yakın bir Kıpçak Türkçesi kullanırlar10.
Nüfuslarının büyük kısmını göçlerde kaybetmişlerdir11.
Diğer Dağıstan kabilelerinden çok da farklı değildirler. Ortak
Dağıstan kültürünü paylaşırlar. Nogaylar Rusya genelinde
2002 sayımlarına göre 90666 kişidirler. Kumuklara yakın bölgelerde
genellikle Kumukça konuşulmaktadır.
Azeriler ve Terekemeler: Bu ayrım dilbilime göre bir
ayrım olarak adlandırılmaz. Neredeyse aynı dili konuşan iki
gruptan ilki Şii, ikinci grubu ise Suni Şafii mezhebindedirler.
Diğerlerinde ise, Terekeme'lerin Kıpçak etkisiyle bazı
kelimeleri farklı kullandıkları görülmektedir. Azeriler,
Terekemeler de dahil olarak 2002 sayımlarına göre 621840
kişidirler. Bu nüfusa, Dağıstanlı olmayan Azerbaycan Azerileri
de dahildir. Dağıstan'da Berekey, Velikent, Cemikent, Padar,
Memedkala, Deliçoban, Selik, Karadağlı, Tatlar ve Uluterekeme
köylerinde12 yaşayan halk Türkiye'de ve Dağıstan'da,
Azeriler arasında da Terekeme olarak adlandırılırlar.
94
3. IRAN DIL GRUBU KONUŞANLAR
Bütün bir Kafkasya'ya bakıldığında, Iran dillerinden ikisi
dikkat çeker. Ilki, Oset dilidir. Bu dil Kafkasya'nın orta kesimlerinde
konuşulur ve Dağıstan'da kitlesel anlamda konuşanı
yoktur. Dağıstan dilleri arasında Dağıstan'ın güney bölgelerinde
konuşulan Hint-Avrupa dil grubundan bir dil de Tat
dilidir. Tat dili, Müslüman Tatlar tarafından konuşulmaktadır.
Sık sorulan sorulardan birisi olarak, Tatça ile Osetçe karşılıklı
anlaşılabilir durumda mıdır? Buna kesin olarak "hayır" demek
gerekir. Temel kavramlarda bile benzerlikleri çok zayıftır.
Müslüman Tatlar, özellikle Derbent bölgesi çevresinde yaşarlar.
Şiileri olduğu gibi, Sünnileri de vardır. Tatların önemli bir
kısmı aynen Lezgiler ve Avarlar gibi Azerbaycan'ın özellikle
Bakü, Kuba, Şamahı, Derbent ve Zakatali ve hatta güneyde
Azerbaycan'ın içlerinde Konakkent'e kadarki bölgelerde Kuzey
kesiminde yaşarlar13. Tatların çok büyük bir kısmı Azericeyi
ikinci dil olarak konuşabilirler. Yerleştirilmiş olan eski Farsça ve
Türkçe karışımı bir dil konuşan küçük topluluklardır. Yahudi
Hazar Türklerinin torunları olduğu veya 2000 yıl öncesinde
Güneyden gelen Perslerle akraba oldukları yönünde teoriler de
vardır. Müslüman Tatlar ise Derbent ve Kuba bölgesinde
yoğundur. Diğer Dağıstan kabilelerinden hiçbir farklılıkları
kalmamıştır. Azerbaycan'da tatlar hem Azerice hem de Tatça
kullandıklarından; Ayrıca bazı bölgelerde Tatça tamamen
bırakıldığından, sayıları hakkında net bir fikir vermek
mümkün değildir. Rusya içerisinde Tat nüfusu 2002 sayımlarına
göre 2303 kişidir. Asıl Tat nüfusu Azerbaycanın Dağıstan
sınırlarına yakın Kuzey bölgelerindedir ve nüfusları tam olarak
bilinmemektedir. Tatların hemen hepsi Azeri Türkçesini iyi
konuşabilirler.
Dağ Yahudileri:
Göç dolayısıyla yok olan sınırlı sayıda Dağ Yahudileri de
vardır. Bunlar Juhuri olarak da bilinir. Israil'e yoğun bir göç
yaşadıklarından sayıları gittikçe azalmaktadır. Bunun tam
olarak bir dil ayrımı değil, fakat inanç kökenli bir ayrım
olduğunu söyleyebiliriz. Bu Yahudiler de bazı farklılıklarla birlikte
Müslüman Tatlarla aynı dili konuşmaktalar. 12,600 Tat.
Bunlar özellikle Magaramkent (Maharremkent) ve Derbent
bölgesindedirler.
SONUÇ
Kafkasya'da konuşulan diller konusunda Türkiye'de özellikle
Türkî (Turkic) dil grubundan olan, Kumuk, Nogay ve Azeri
Türkçesi hakkında çalışmalar olsa da Kafkas (Caucasic) dil
grubundan olanlar veya Iranî (Iranic) gruptan olanlar hakkında
yeterli bilgi bulunmamaktadır. Dilbilim çalışmalarının, çoğu
zaman diğer tezlerin ispatında politik dayanak olarak kullanılması,
dezenformasyona neden olmakta ve bilimsel gerçeklere
ulaşmak zorlaşmaktadır.
Kafkasya'da konuşulan Türkî diller birbirleriyle oldukça
yakın ve az bir gayretle anlaşılabilirliği mümkün olan dillerdir.
Geçmişte Türk dillerinin Kafkasya'da önemli etkileri olmuştur.
Birçok Kafkas dilinde Türkçenin Kıpçak veya Oğuz grubundan
kelimeler aldığı görülür.
Kafkasyada konuşulan diller hızlı nüfus artışı dolayısıyla
konuşanlarının sayısı artmaktadır. Kafkas dil grubundan olan
dillerden de özellikle, Avarca çevresindeki bütün küçük dilleri
etkileyen, onlara ödünç kelimeler veren bir dildir. Ileride,
birkaç yüz kişinin konuştuğu dillerin büyük bir ihtimalle
Avarca içinde eriyeceği anlaşılmaktadır.
Güneyde ise, hem Lezgice hem de Azeri Türkçesi
çevrelerindeki dilleri etkilemeye devam etmektedir. Her iki dil
de, çevrelerindeki küçük dileri, beslemektedir. Lezgice, diğer
küçük dillere kelime vermenin yanında, diğerleri tarafından
öğrenilen bir dil olmuştur. Bununla birlikte, Dağıstan'da
Rusçanın büyüyen etkisi, diğerleriyle kıyaslanamayacak kadar
büyüktür.
DIPNOTLAR
1- Örneğin, Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'da Konuşulan Türk Lehçeleri", Kırım
Dergisi, 15 (57), 2006, ss.38-49; Osman UYANIK, "Kumuk Ağızlarında Uzun
Kelimeler Ve Ana Türkçedeki Bazı Uzun Ünlülerin Kumuk Ağızlarında Farklı
Ünlüye Geçişi", Selçuk Üniversitesi, Türkîyat Dergisi, s.11; Ufuk TAVKUL,
"Kumuk Türkleri -Tarihleri, Sosyal Yapıları ve Dilleri Üzerine Bir Inceleme-",
Kırım Dergisi, 13 (50), 2005, ss.29-39; Ufuk TAVKUL, Karaçay-Malkar Türkçesi
Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, 2001; Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'daki Nogay
Tatarlarının Etno-Politik Durumları Üzerine Sosyolojik Bir Analiz", Kırım Dergisi,
11 (41-44), 2003, 38-46.
2- Mehmet Dursun ERDEM, (Yeni Bir Türk Dili Tarihi Kitabı, Akar, Ali 2005.
Türk Dili Tarihi, Ötüken Yayınları, Istanbul) hakkında kitap değerlendirmesi,
Turkish Studies /Türkoloji Dergisi I (2006), Sayı: 1, s.154.
3- Andrew Dalby, Dictionary of Languages -The Definitive Reference to more
than 400 Languages-, London 2006, s.59.
6- Dalby, age., s.110.
7- "Preservation of Linguistic Diversity: Russian Experience", Commission of
the Russian Federation for UNESCO, Russian Committee of the UNESCO
Information for All Program Interregional Library Cooperation Centre, ,
Moscow 2008, , s.38.
8- Örneğin, Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'da Konuşulan Türk Lehçeleri", Kırım
Dergisi, 15 (57), 2006, ss.38-49.
9- Osman UYANIK, "Kumuk Ağızlarında Uzun Kelimeler Ve Ana Türkçedeki
Bazı Uzun Ünlülerin Kumuk Ağızlarında Farklı Ünlüye Geçişi", Selçuk Üniversitesi,
Türkîyat Dergisi, s.11; Ufuk TAVKUL, "Kumuk Türkleri -Tarihleri, Sosyal
Yapıları ve Dilleri Üzerine Bir Inceleme-", Kırım Dergisi, 13 (50), 2005, ss.29-39
10- Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'daki Nogay Tatarlarının Etno-Politik Durumları
Üzerine Sosyolojik Bir Analiz", Kırım Dergisi, 11 (41-44), 2003, 38-46.
11- Bedri Habiçoğlu, Kafkasya'dan Anadolu'ya Göçler, Nart Yayıncılık, Istanbul
1993.
12- Terekemeler Hakkında bkz. Gülreyhan NOVRUZOVA, Dağıstan-Derbent
Bölgesi Terekeme Türklerinin Dini Hayatı, Erciyes Üniversitesi SBE., Yüksek
Lisans Tezi, 2005.
13- Rasim Musabeyov, "Azerbaycandaki Etnik Azınlıklar", Avrasya Dosyası, 1
Mart 2001, s.17.
95
BU ÇALIŞMA DEĞERLİ BÜYÜĞÜMÜZ Doç.Dr Yücel OĞURLU TARAFINDAN YAPILMIŞTIR
ALINTI kaynak: [url=http://www.dagistan.net/]www.dagistan.net[/url]
DAĞISTAN HALKLARI VE DİLLERİ
Beyken Üniversitesi, Hukuk Fakültesi)
Kafkasya; Endonezya ve Hindistan bölgeleri gibi, dillerin
yoğunlaştığı bölgelerden biridir. Bölgede bu kadar çok
dilin varlığı konusunda farklı tezler ileri sürülse de, bunların
içinden en önemlisi, doğal engellerin farklı dillerin oluşumuna
sebep olduğudur. Hiç kuşkusuz, dağlar, derin vadiler,
nehirler, bu halkaları zaman içerisinde daha az temasla farklılaştırarak
yeni şive, lehçe ve dillerin ortaya çıkmasına sebep
olmuştur. Yüksek Kafkas sıradağları üzerinde, zirvelerden
dağın eteklerine kadar, kimine göre 80, kimine göre 40 civarında
dil konuşulmaktadır.
Kafkasya'da konuşulan onlarca dilin bir kısmı Kafkas, diğer
bir kısmı Türkî ve Iranî gruptandır. Bu dillerden, Türkî grup
hakkında Türkiye'de bilimsel çalışmalar yapılmış olduğundan1
Türk dilbilim ve etnoloji literatüründe az da olsa bilinmektedirler.
Bunun için çalışmamızda, göreceli olarak daha az bilinen
Kafkas dil grubundan olan dillere ve Türkiye'de yeterli çalışmanın
yapılmadığını düşündüğümüz bu sahaya biraz daha
fazla eğildik.
Bölge dillerinin durumu Türk bilim adamlarınca bazen, "girift
ve karmaşık" bulunduğundan2 birçok yerli dilbilimci açısından,
girilmeye cesaret de edilememektedir. Bu çalışmada da sadece
Kuzey Kafkas dillerini incelemeye çalıştık.
Bu girişten sonra, Dağıstan bölgesinde konuşulan diller
hakkında genel bilgiler vermeyi düşünüyoruz. Bu sayımızdaki
yazımıza, sık sorulan konulardan birisi olan Dağıstan'daki dil
meselesi ile başlıyoruz.
Dağıstan'da Resmi Dil Meselesi:
Türkiye'de zaman zaman bahsedildiği üzere, "Dağıstanca"
adlı bağımsız bir dil yoktur. Dağıstan'da konuşulan ve üç ayrı dil
grubundan olan ama her bir grubun kendi içerisinde akrabalıkları
kesin olan, farklı diller konuşulmaktadır. Bu akrabalıkların
ispatını, daha sonraki yazılarda göreceksiniz:
Bu kadar çok dilin konuşulduğu küçük bir coğrafi alanda,
lingu franca yani ortak dil olarak kullanılacak dillere de ihtiyaç
vardır. Geçen sayıda da vurguladığımız gibi, bugün ortak anlaşma
dili Rusça olsa da geçmişte 7. yüzyıldan başlayarak 1917
yılına kadar, Arapçanın ciddi bir rolü olmuştur3. Dağıstan'da
bilginlerin dili olarak düşünüldüğünden oldukça saygın bir
konumu olmuştur. Yine bir dönem Kumukça'nın ciddi bir rolü
olmuştur. Hatta, geçmişte oğullarının Kumukça bilmesinin "kız
istemeye giden aileler" için bir avantaj olduğu söylenir. Bununla
birlikte, lokal olarak Avar bölgesinde komşu halklar Avarcayı
ortak dil olarak öğrenmiş, güney bölgelerinde ise, hem Lezgice
hem de Azeri Türkçesi ortak dil olarak kullanılmıştır. Bu dönem
boyunca diller arasındaki alışveriş oldukça artmıştır. Büyük ihtimalle,
Lezgice ve lehçelerindeki Türkçe kelimeler bu kanalla
geçmiştir. Sovyet okullarında Lezgice'nin alt gruplarından olan
Rutul, Tsakhur, Agul gibi halkların çoğunun Lezgiceyi okullarda
veya dışarıda öğrendikleri bilinir. Bu etki artık günümüzde
zayıflamış ve birbirilerinin dilini öğrenmek yerine, daha geçerli
olduğu düşünülen Rusça Lingua Franca olarak bu boşluğu
doldurmuştur.
Kumukça ve Azerice'nin etkisi, 1930'lardan sonra neredeyse
lokal olarak da sona ermiştir.
1994 tarihli Dağıstan Anayasasında tek bir dilin resmi dil
olarak kabulü yerine, Dağıstan'ın tarihi ve mevcut durumu
dikkate alınarak, Dağıstan'da konuşulan ve standart yazı dili
olan bütün dilleri kapsamına almıştır. Çünkü Anayasadaki ifade
"Dağıstan'ın bütün dilleri" ifadesini içermektedir4. Avarca,
Azerice, Dargince, Kumukça, Lakça, Lezgice, Nogayca, Rusça,
Tabasaranca, Tatça, hatta tartışmalı olsa da Çeçence. Burada,
yazı dili olan demek istemiyorum, Çünkü burada kapsama alınmayan
diğer dillerin de yazı dilleri vardır. Örneğin, en küçüklerinden
olan Tat dili yazılabilen ve alfabesi olan bir dildir.
Dağıstan'da basın ve Yayında diğerleriyle birlikte kullanılmaktadır.
Agul, Rutul ve Tsakhur dillerinin de yazılı dillerden olması
dolayısıyla bunların da resmi dil olarak kabulü gerekir.
Konunun, Dağıstan ölçeğinde, hassas olması açısından bütün
dillere saygı gösterilmesi gerekir. Fakat bu derecede bir hassasiyetin
ülkede resmi bir dilin oluşmasını engelleyeceğinden
de kuşku yoktur. Hatta bunun da ötesinde, Rus dilinin ila
nihaye baskın bir resmi dil olarak konumunu güçlendirmesini
sağlayacaktır. Dağıstanlıların geçmişte ortak dil olarak kullandıkları
dillerden birisinin de Dağıstanlıların tercihine göre
güçlendirilmesi bir diğer öneri olarak düşünülebilir. Fakat bu
önerinin hem tepkiyle karşılanacağı hem de bugünkü ortamda
anlaşılamayacağından eminim.
Dağıstan'da konuşulan dillere genel bir fikir vermek için bakmak
gerekirse: Elimdeki 2002 Nüfus sayımlarına göre
Dağıstan'da konuşulan dillerin Rusya'daki uzantılarına
bakıldığında aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır. Fakat tabloyu
incelerken şu noktada bir yanlış anlama olmamalı. Dağıstan
halklarının nüfusları bundan ibaret değildir. Fakat tabloyu
incelerken şu noktada bir yanlış anlama olmamalı:Çünkü,
Azerbaycan'daki Lezgi, Avar, Tsakhur, Rutul, Udi ve Tatlar bu
orana dahil değildir. Khinalug, Budukh, Kryts gibi Azerbaycan'da
91
yaşayan ve Dağıstan dil ailesinden olanlar ise bu tabloda yer
almamaktadır. Diğer yandan, Dağıstan'da Azerice konuşulmakta;
fakat aşağıdaki tabloda yer alan Azeri nüfusunun bir kısmı
Dağıstan kökenli Azerbaycanlı, diğerleri ise doğrudan
Azerbaycanlıdır. Diğer taraftan, Avarların içindeki küçük halkların,
önceki sayımlar dikkate alındığında, büyük ölçüde kendilerini
doğrudan Avar olarak kaydettirdikleri görülmektedir.
Ancak bu tabloda, bazı milletler açısından sadece Rusya
Federasyonundaki nüfusların bulunduğunu belirtmek gerekir.
Örneğin,
1. KAFKAS DIL GRUBUNDAN OLANLAR
Dağıstan'da konuşulup da Kafkas ailesinden olan dillerin
(Kuzeydoğu Doğu Kafkas diller) ile başlayalım. Avar, Andi, dido,
Lak, Dargin ve Lezgi dilleriyle Vaynakh grubundan olan Çeçence
ünsüz harflerin çokluğuyla meşhurdur. Dağıstandaki Çeçenler
tarafından konuşulan Çeçence de bence onun bir lehçesi olan
Inguş aile birlikte Kuzeydoğu Kafkas dil grubundandır. Örnek
olarak, Avarca üzerinden gidecek olursak, 46 sessiz (consonant)
harfe karşı, sadece 6 sesli harf vardır. Sayılan dillerin birbirleriyle
akrabalıkları artık tartışma götürmemektedir.
a. Avar-Andi-Dido Altgrubu:
Dağıstan'ın en büyük grubunu oluşturular. Avar-Andi-Dido
alt grubu Dağıstanın yüksek bölgelerinde konuşulan şu alt dilleri
daha doğru ifadeyle lehçeleri oluşturur: Akhvakh, Andi,
Avar, Bagulal, Bezhta, Botlikh, Chamalal, Dido, Godoberi,
Hinukh, Hunzib, Karata, Khvarshi, Tindi. Bu lehçelerin sadece;
Dağıstan'da kullanıldığını söyleyebiliriz6. Dağıstan içersinde
bu dillerin toplamının %29.4 'ünü oluşturduğunu söylemek
gerekir. Latin alfabesine 1920 yılıunda geçilmiş, 1938 yılında
Kril alfabesine geçilmiştir. Dağıstanın orta kesimlerinin
Batısında ve Güneybatıdaki yüksek alanlarda konuşulur.
556,000 in Dağıstan'da ve 44,000 Azerbaycanda (1989). 2002
sayımlarına göre ise Avarlar Rusya içindeki bütün bölgelerde
814.473 sayısına ulaşmıştır. 2009 yılı itibariyle Rusya ve
Azerbaycan'daki Avar ve onlara tabi halklarla birlikte 1 milyon
kişiyi geçmiş olduğu düşünülmektedir.
Avarca'nın Azerbaycan'ın Kuzey bölgelerinde de konuşulduğunu
biliyoruz.
Kuzey bölgelerinde Avarca'nın en azından 14 lehçe ve
diyalekt üzerinde Lingua Franca olarak kabul görmesi,
Gazavat dönemi boyunca olduğu gibi, Sovyet döneminde de
devam etmiştir. Güney bölgelerinde ise, Lezgice diğer lehçe ve
diyalektleri üzerinde aynı etkiyi doğurmuştur.
Dağıstan'ın en kalabalık kabilesı olan Avarlar dil yönünden
üç gruba ayrılırlar;1- Avar, 2- Andi, 3- Dido (Tsez)
En kalabalık grubu esas Avarlar meydana getirirler. Bunlar
kuzeyde Sulak Irmağı'ndan (orta kesimleri) güneye doğru
Zakatali yöresine kadar uzanırlar. Andiler ise Bottlih,
Godoberi, Karatin, Bagvalal, Çamalal, Tindi ve Açvaçiş gibi alt
gruplara ayrılırlar. Dido grubuna ise Hinuk, Çvarşin ve
Kapuçinler dahildirler.
Avarca'nın şiveleri şunlardır: Salatav, Kunzakh (Xunzax,
Kuzey Avar), Keleb, Bacadin, Untib, Shulanin, Kaxib, Hid,
Andalal-Gxdatl, Karax (Karakh), Batlux, Ancux (Antsukh),
Zakataly (Char). Fakat, Khunzakh (bolmats) 300 yıldır
savaşçıların ortak dili (koine) olmuştur. Dağıstan'ın iç bölgelerinde
13 diyalekti de ifade eden bir dil olarak Avarca kabul
görmüştür. Bolmats, günümüzde, Avar bölgesindeki insanların
etnik olarak kendini tanımlamalarında büyük bir öneme sahiptir
ve yazılı Avarca "Bolmats" temelli olarak şekillenmiştir7.
Avarcanın şiveden öte lehçeye dönüşen alt kolları da vardır.
Bunlara ayrı ayrı yer verelim:
a. Akhvakh: (kendilerine verdikleri isim= Ashvado) Akhvakh
Bölgesinde ve Shamil Bölgesinde 8 köyde yaşar ve kendi
dillerini konuşurlar. 3,500 kişi (1990). 2002 sayımlarına göre
6376 kişidirler.
b. Andi: (kendilerine verdikleri isim=Khivannal) 9 köyde
kuzey Botlikh Bölgesinde, Andi (Andi dilinde Khiani) ve
Gagatli'de yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. Şiveleri: Munin,
Rikvani, Kvanxidatl, Gagatl, Zilo'dur. Tahminen 20,000 kişi.
2002 sayımlarına göre 21808 kişidirler.
c. Botlikh (Buyhalji): Botlikh Bölgesindeki, Botlikh ve
Miarso adlı 2 köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
Şiveleri: Botlikh ve Zibirkhalin. 5,000 kişi (1990); 2002 sayımlarına
göre 16 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
92
d. Bagulal (Bagval) Tsumadin ve Akhvakh Bölgesinde 6
köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. 2,000 kişi (1990).
2002 sayımlarına göre sadece 40 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
e.Bezhta (Bezhta language= Kapucha; merkezini Bezhta'nın
oluşturduğu 3 köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
5,000 kişi (1990). Şiveleri: Bezhta, Tlyadaly, Khocharkhotin.
2002 sayımlarına göre 6198 kişidirler.
f. Chamalal: Kuzey Tsumadin Bölgesinde yaşar ve kendi
dillerini konuşurlar. Şiveleri: Gadyri (Gachitl-Kvankhi),
Gakvari (Agvali-Richaganik-Tsumada-Urukh), Gigatl. 5,000
kişi (1990); 2002 sayımlarına göre sadece 12 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
g. Dido (Tsuntal, Tsez): in a few köyde Tsuntin (S'undin)
Bölgesinde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. Şiveleri: Didoi,
Tsez, Cez, Tsezy, Tsuntin. 8,000 kişi (1990). 2002 sayımlarına
göre 15256 kişidirler.
h. Godoberi: Güneybatı Botlikh Bölgesinde, merkezinin
Godoberi olduğu köylerde yaşarlar ve kendi dillerini
konuşurlar. 3,000 kişi (1996); 2002 sayımlarına göre sadece
39 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
i. Hinukh: Yaklaşık 150 kişilik küçük bir gruptur. Tsuntin
(S'undin) Bölgesinde Khenokh köyünde yaşar ve kendi dillerini
konuşurlar. 300 kişi (1990); 2002 sayımlarına göre 531
kişidirler.
j.Hunzib: Kuzeydoğu Bezhtin Uchastok bölgesinde, merkezinin
Gunzib olduğu köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
2,000 kişi (1995); 2002 sayımlarına göre sadece 998 kişi
olarak kaydolunmuşlardır.
k. Karata (kendilerine verdikleri isim= Khkhiridi) Akhvakh
Bölgesinde ve Batı Khunzakh Bölgesinde, merkezinin Karata
olduğu 10 köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar. 2002
sayımlarına göre 6052 kişidirler.
l. Khvarshi (kendilerine verdikleri isim =Atil'ko and Huani)
Tsumadin Bölgesinde, merkezinin olduğu Khvarshi (Khvarshi
dilinde Huani) köyde yaşar ve kendi dillerini konuşurlar.
500 kişi (1990); Khvarşiler 2002 sayımlarına göre 128 kişi
olarak kaydolunmuştur. Şiveleri: Xvarshi, Inxokvari.
m. Tindi: Tsumadin Bölgesinde, merkezinin olduğu Tindi
(=Idari or Idi Tindi dilinde) 5 köyde yaşar ve kendi dillerini
konuşurlar. Tindil'ler 2002 sayımlarına göre sadece 44 kişi
olarak kaydolunmuştur.
Yukarıda sayılan dillerin hepsi Avarca'nın birer diyalektiği
olarak düşünülmelidir. Diller birbiriyle karşılaştırılırken belirli
kavramların başlangıçta önemi çok büyüktür. Bunlardan birisi
de rakamlardır. Bu konuda bir örnek vererek, bu diller arasındaki
akrabalığı ortaya koymaya çalışalım. Detaylı mukayeseyi
sonraki yazılarda göreceğiz:
Yukarıdaki sayılar tablosu, bu diller arasındaki benzerlikler
konusunda sadece bir fikir vermek amacıyla konulmuştur. Bu
rakamların birbirlerinden sonradan alınmadığı kesinleşirse, bu
dillerin akrabalığını ve menşe birliğini göstermek bakımından
yeterlidir. Aynı denemeyi çaprazlama metoduyla diğer
Dağıstan diller için de yapacağız.
b. Dargwa-Lak Altgrubu:
Bu alt grup, Dağıstan'ın orta kesimlerinde konuşulan yazı
dilleridir. Lakça, homojen bir dil olsa da Dargin dili, bir
diyalektten öte, ayrı lehçelere benzeyen lehçelere de sahiptir.
Örneğin, Kubaçi lehçesi gibi. Lak-Dargin altgrubu ise, yine
dağlık alanlarda konuşulan Dargi ve Lak dillerini oluşturur. Bu
iki dilin birbiriyle çok yakın akraba olduğu bilinir.
Dargi: (kendilerine verdikleri isim=Dargala) veya Dargwa,
Dargin Dağıstan'ın iiknci büyük ethno-linguistic grubudur.
Akushin Bölgesinde, Dakhadayev Bölgesinde ve Kaytag
Bölgesinde konuşulmaktadır. Darginler, Derbent Geçidi'nin
kuzey-batısında, Hazar Denizi kıyılarına kadarki bölgede
yayılmışlardır. Kuzeylerinde Kumuklar, batılarında Avarlar, en
güneyde Gazi Kumuklar, onların da güneyinde Kaytaklar
93
bulunur. Konuştukları dil Lak dilinden sonra en fazla
Lezgi'ceye yakındır. Akuşa, Sutkur, Sırhal, Urkarak, Horakan,
Kaytak (Haydak) ve Kubaçi gibi daha alt gruplara ayrılırlar.
365,000 kişi (1993). 2002 sayımlarına göre Darginler 510156
kişi, Kaytaglar 5; Kubaçinler 88 kişiden ibarettir.
Lak: (Kazikumukh) Dağıstan'ın merkezinde otururlar. Laklar
kendi Lak Bölgesinde ve Kulin Bölgesinde yaşarlar. Doğuda
Darginler, batı ve kuzeyde Avarlarla komşudurlar. El sanatları
ve kuyumculuklarıyla meşhurdurlar. Akuşa, Şoradin, Kurakh,
Rutul ve Dakhadayev kazalarında ve bunun dışında Makhaçkale,
Buynak, Hasavyurt ve Kaspi'de yaşarlar. 112,100 kişi
(1989); 2002 sayımlarına göre 156545 kişidirler.
c. Lezgi altgrubu
Lezgi alt grubu Güney Dğıstan'da yer alır ve Agul, Archi
(Arçi), Lezgi, Rutul, Tabasaran, Tsakhur (S'ah'ur) dillerini,
daha doğrusu lehçelerini içerir. Bu grubun toplamı, Dağıstan'ın
%21,5 kadarını oluşturur.
Lezgi: Dağıstan içerisinde konuşulan dördüncü en büyük
ethno-linguistic grup. Kuzey ve kuzey-batıda Dargin, Lak ve
Avarlarla güneyde ise Azeri ve Tatlarla komşu olan Lezgiler
arasında Türkçe geniş ölçüde yayılmıştır. Tabasaran, Rutul,
Agul, Budukh, Dzekh, Tsakhur, Udi ve Khinalug gibi alt kollara
ayrılırlar. 1989 sayımlarına göre 257,000 kişi Dağıstan'da ve
171,400 Azerbaycan'da (1996) yaşamaktaydı. 2002 sayımlarına
göre sadece Rusya'da 411.535 kişiye ulaşmıştır.
Azerbaycandaki son sayı bilnmemektedir. 2009 itibariyle
Rusya ve Azerbaycan genelinde toplam nüfüsları tahminen
700 bin civarındadır.
Tabasaran: Tabasaran ve Khiv Bölgelerinde merkezinin
Khuchni olduğu ve Khiv olduğu 120 kadar yerleşimde
konuşulmaktadır. 1932 yılında Latin Alfabasine, 1938 yılında
da Kril alfabesine geçildi. 95,000 kişi iken (1989); Tabasaran
2002 sayımlarına göre 131785 kişi olmuşlardır.
Agul: of Agul Bölgesinde 19 köyde yaşayan Agular Agulca
konuşurlar. Agulca çeşitli şivelere sahiptir. 17,373 kişi iken
(1989); Agul 2002 sayımlarına göre 28297 kişi olmuşlardır.
Tsakhur (kendilerine verdikleri isim = Iihibi): Rutul
Bölgesinde merkezinin Tsakhur olduğu 12 köyde konuşulur.
Azerbaycan'ın Kuzeyinde de konuşulmaktadır. Dağıstan'da
7,000, Azerbaycan'da 13,000 kişi iken (1989); Tsakhur 2002
sayımlarına göre 10366 kişi olmuşlardır.
Rutul: (kendilerine verdikleri isim=Mikhad): Rutul Bölgesinde
merkezinin Rutul (Myukhadar Rutul'cada) olduğu 20
köyde konuşulmaktadır. Farklı şiveleri vardır. 20,000 kişi iken
(1993); 2002 sayımlarına göre 29929 kişidirler.
Archi= = (Arshishtib) Merkezinin Archib olduğu 8 köyde
konuşulur. Dil ailesi olarak Lezgi grubunda yer alsa da, komşuları
olan Avarların dilini iyi bilirler ve yazı dili olarak Avarca'yı
kullanırlar. 1,000 kişi (2000) olarak tahmin edilirken 2002
sayımlarına göre sadece 89 kişi olarak kaydolunmuşlardır.
Yukarıdakilerle birlikte, Azerbaycan'da konuşulan iki etnolinguistik
olarak Dağıstan dilleri arasında sayılan Khinalug,
Budukh, Kyryts ve Udi (Uti, Udin) dilleri de Lezgi altgrubunun
içerisinde yer alır. Örneğin, Rusya içindeki Udinlerin
2002 sayımlarına göre nüfusu 3721'dir.
Yukarıda dil, bazen de lehçe ifadesini kullanmamızın dilbilim
açısından haklı gerekçelerini daha sonraki sayılara saklıyoruz.
2. TÜRK DIL GRUBUNDAN OLANLAR
Kafkasya, öteden beri, Türkî dillerden bir kısmına ev
sahipliği yapmıştır. Bugün bu dillerden; Dağıstan'da geriye
kalan dillerden Kumukça, Nogayca ve Azerice (Terekeme)
kalmıştır. Bu dillerden, Türkî grup hakkında Türkiye'de bilimsel
çalışmalar yapılmış olduğundan Türk dilbilim ve etnoloji
literatüründe az da olsa bilinmektedirler.
Kuzey Dağıstan'daki Nogay dili ve sahile yakın bölgelerin
ortalarında kalan Kumuk dili Türkî dillerin Kıpçak grubundandır.
Dağıstan'ın güneyinde konuşulan ve Azericenin
Derbent şivesiyle birlikte; Türkçenin Oğuz grubundan olup
Kıpçak özellikleri de taşıyan Türkiye'de genellikle Terekeme
olarak bilinen bir şivesi daha vardır. Bu şivenin ilginç bir örneği
Türkiye, Balıkesir, Manyas, Çamlı köyünde konuşulmaktadır.
Dağıstan'ın güneyindeki Oğuz grubu tamamen Azerbaycan'da
konuşulan Azerice literatür ve basın dili etkisiyle gelişmesini
sürdürmektedir.
Kumuk: Dağıstan'daki üçüncü büyük etno-linguistik grup.
Farklı şiveleri vardır9.
Hazarlara, Kimaklara, Karaçay-Balkarlara bağlayanlar
bulunmaktadır. Makhaçkale, Kaspi, Kayakent, Hasavyurt,
Babayurt, Buynakski ve hatta Izberbaş şehirleri Kumukların
yaşadıkları alana dahildirler. Kumuk Türkçesi üç lehçeye
ayrılıyor;1- Buynak, 2- Hasavyurt, 3- Kaytak. Diğer Dağıstan
kabileleriyle birlikte Dağıstan kültürünün önemli bir parçasını
oluşturur. 2002 sayımlarına göre nüfusları 422409 kişi olarak
belirlenmiştir. Bugün, Rusya genelinde yaklaşık yarım milyon
nüfuslarıyla Dağıstan'ın en önemli grupları arasındadırlar.
Nogay: Nogay Steplerinden Dağıstan'ın içlerine kadar
uzanan bölgede yaşarlar. Nogaylar Kafkasya'da XVIII. yüzyılın
sonlarında kuzeyden Bugün Dağıstan'ın dışında Krasnodar ve
Stavropol eyaletlerinde oturanlar da bulunmaktadır. Bunlar
Kazak ve Karakalpaklarla yakın bir Kıpçak Türkçesi kullanırlar10.
Nüfuslarının büyük kısmını göçlerde kaybetmişlerdir11.
Diğer Dağıstan kabilelerinden çok da farklı değildirler. Ortak
Dağıstan kültürünü paylaşırlar. Nogaylar Rusya genelinde
2002 sayımlarına göre 90666 kişidirler. Kumuklara yakın bölgelerde
genellikle Kumukça konuşulmaktadır.
Azeriler ve Terekemeler: Bu ayrım dilbilime göre bir
ayrım olarak adlandırılmaz. Neredeyse aynı dili konuşan iki
gruptan ilki Şii, ikinci grubu ise Suni Şafii mezhebindedirler.
Diğerlerinde ise, Terekeme'lerin Kıpçak etkisiyle bazı
kelimeleri farklı kullandıkları görülmektedir. Azeriler,
Terekemeler de dahil olarak 2002 sayımlarına göre 621840
kişidirler. Bu nüfusa, Dağıstanlı olmayan Azerbaycan Azerileri
de dahildir. Dağıstan'da Berekey, Velikent, Cemikent, Padar,
Memedkala, Deliçoban, Selik, Karadağlı, Tatlar ve Uluterekeme
köylerinde12 yaşayan halk Türkiye'de ve Dağıstan'da,
Azeriler arasında da Terekeme olarak adlandırılırlar.
94
3. IRAN DIL GRUBU KONUŞANLAR
Bütün bir Kafkasya'ya bakıldığında, Iran dillerinden ikisi
dikkat çeker. Ilki, Oset dilidir. Bu dil Kafkasya'nın orta kesimlerinde
konuşulur ve Dağıstan'da kitlesel anlamda konuşanı
yoktur. Dağıstan dilleri arasında Dağıstan'ın güney bölgelerinde
konuşulan Hint-Avrupa dil grubundan bir dil de Tat
dilidir. Tat dili, Müslüman Tatlar tarafından konuşulmaktadır.
Sık sorulan sorulardan birisi olarak, Tatça ile Osetçe karşılıklı
anlaşılabilir durumda mıdır? Buna kesin olarak "hayır" demek
gerekir. Temel kavramlarda bile benzerlikleri çok zayıftır.
Müslüman Tatlar, özellikle Derbent bölgesi çevresinde yaşarlar.
Şiileri olduğu gibi, Sünnileri de vardır. Tatların önemli bir
kısmı aynen Lezgiler ve Avarlar gibi Azerbaycan'ın özellikle
Bakü, Kuba, Şamahı, Derbent ve Zakatali ve hatta güneyde
Azerbaycan'ın içlerinde Konakkent'e kadarki bölgelerde Kuzey
kesiminde yaşarlar13. Tatların çok büyük bir kısmı Azericeyi
ikinci dil olarak konuşabilirler. Yerleştirilmiş olan eski Farsça ve
Türkçe karışımı bir dil konuşan küçük topluluklardır. Yahudi
Hazar Türklerinin torunları olduğu veya 2000 yıl öncesinde
Güneyden gelen Perslerle akraba oldukları yönünde teoriler de
vardır. Müslüman Tatlar ise Derbent ve Kuba bölgesinde
yoğundur. Diğer Dağıstan kabilelerinden hiçbir farklılıkları
kalmamıştır. Azerbaycan'da tatlar hem Azerice hem de Tatça
kullandıklarından; Ayrıca bazı bölgelerde Tatça tamamen
bırakıldığından, sayıları hakkında net bir fikir vermek
mümkün değildir. Rusya içerisinde Tat nüfusu 2002 sayımlarına
göre 2303 kişidir. Asıl Tat nüfusu Azerbaycanın Dağıstan
sınırlarına yakın Kuzey bölgelerindedir ve nüfusları tam olarak
bilinmemektedir. Tatların hemen hepsi Azeri Türkçesini iyi
konuşabilirler.
Dağ Yahudileri:
Göç dolayısıyla yok olan sınırlı sayıda Dağ Yahudileri de
vardır. Bunlar Juhuri olarak da bilinir. Israil'e yoğun bir göç
yaşadıklarından sayıları gittikçe azalmaktadır. Bunun tam
olarak bir dil ayrımı değil, fakat inanç kökenli bir ayrım
olduğunu söyleyebiliriz. Bu Yahudiler de bazı farklılıklarla birlikte
Müslüman Tatlarla aynı dili konuşmaktalar. 12,600 Tat.
Bunlar özellikle Magaramkent (Maharremkent) ve Derbent
bölgesindedirler.
SONUÇ
Kafkasya'da konuşulan diller konusunda Türkiye'de özellikle
Türkî (Turkic) dil grubundan olan, Kumuk, Nogay ve Azeri
Türkçesi hakkında çalışmalar olsa da Kafkas (Caucasic) dil
grubundan olanlar veya Iranî (Iranic) gruptan olanlar hakkında
yeterli bilgi bulunmamaktadır. Dilbilim çalışmalarının, çoğu
zaman diğer tezlerin ispatında politik dayanak olarak kullanılması,
dezenformasyona neden olmakta ve bilimsel gerçeklere
ulaşmak zorlaşmaktadır.
Kafkasya'da konuşulan Türkî diller birbirleriyle oldukça
yakın ve az bir gayretle anlaşılabilirliği mümkün olan dillerdir.
Geçmişte Türk dillerinin Kafkasya'da önemli etkileri olmuştur.
Birçok Kafkas dilinde Türkçenin Kıpçak veya Oğuz grubundan
kelimeler aldığı görülür.
Kafkasyada konuşulan diller hızlı nüfus artışı dolayısıyla
konuşanlarının sayısı artmaktadır. Kafkas dil grubundan olan
dillerden de özellikle, Avarca çevresindeki bütün küçük dilleri
etkileyen, onlara ödünç kelimeler veren bir dildir. Ileride,
birkaç yüz kişinin konuştuğu dillerin büyük bir ihtimalle
Avarca içinde eriyeceği anlaşılmaktadır.
Güneyde ise, hem Lezgice hem de Azeri Türkçesi
çevrelerindeki dilleri etkilemeye devam etmektedir. Her iki dil
de, çevrelerindeki küçük dileri, beslemektedir. Lezgice, diğer
küçük dillere kelime vermenin yanında, diğerleri tarafından
öğrenilen bir dil olmuştur. Bununla birlikte, Dağıstan'da
Rusçanın büyüyen etkisi, diğerleriyle kıyaslanamayacak kadar
büyüktür.
DIPNOTLAR
1- Örneğin, Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'da Konuşulan Türk Lehçeleri", Kırım
Dergisi, 15 (57), 2006, ss.38-49; Osman UYANIK, "Kumuk Ağızlarında Uzun
Kelimeler Ve Ana Türkçedeki Bazı Uzun Ünlülerin Kumuk Ağızlarında Farklı
Ünlüye Geçişi", Selçuk Üniversitesi, Türkîyat Dergisi, s.11; Ufuk TAVKUL,
"Kumuk Türkleri -Tarihleri, Sosyal Yapıları ve Dilleri Üzerine Bir Inceleme-",
Kırım Dergisi, 13 (50), 2005, ss.29-39; Ufuk TAVKUL, Karaçay-Malkar Türkçesi
Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, 2001; Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'daki Nogay
Tatarlarının Etno-Politik Durumları Üzerine Sosyolojik Bir Analiz", Kırım Dergisi,
11 (41-44), 2003, 38-46.
2- Mehmet Dursun ERDEM, (Yeni Bir Türk Dili Tarihi Kitabı, Akar, Ali 2005.
Türk Dili Tarihi, Ötüken Yayınları, Istanbul) hakkında kitap değerlendirmesi,
Turkish Studies /Türkoloji Dergisi I (2006), Sayı: 1, s.154.
3- Andrew Dalby, Dictionary of Languages -The Definitive Reference to more
than 400 Languages-, London 2006, s.59.
6- Dalby, age., s.110.
7- "Preservation of Linguistic Diversity: Russian Experience", Commission of
the Russian Federation for UNESCO, Russian Committee of the UNESCO
Information for All Program Interregional Library Cooperation Centre, ,
Moscow 2008, , s.38.
8- Örneğin, Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'da Konuşulan Türk Lehçeleri", Kırım
Dergisi, 15 (57), 2006, ss.38-49.
9- Osman UYANIK, "Kumuk Ağızlarında Uzun Kelimeler Ve Ana Türkçedeki
Bazı Uzun Ünlülerin Kumuk Ağızlarında Farklı Ünlüye Geçişi", Selçuk Üniversitesi,
Türkîyat Dergisi, s.11; Ufuk TAVKUL, "Kumuk Türkleri -Tarihleri, Sosyal
Yapıları ve Dilleri Üzerine Bir Inceleme-", Kırım Dergisi, 13 (50), 2005, ss.29-39
10- Ufuk TAVKUL, "Kafkasya'daki Nogay Tatarlarının Etno-Politik Durumları
Üzerine Sosyolojik Bir Analiz", Kırım Dergisi, 11 (41-44), 2003, 38-46.
11- Bedri Habiçoğlu, Kafkasya'dan Anadolu'ya Göçler, Nart Yayıncılık, Istanbul
1993.
12- Terekemeler Hakkında bkz. Gülreyhan NOVRUZOVA, Dağıstan-Derbent
Bölgesi Terekeme Türklerinin Dini Hayatı, Erciyes Üniversitesi SBE., Yüksek
Lisans Tezi, 2005.
13- Rasim Musabeyov, "Azerbaycandaki Etnik Azınlıklar", Avrasya Dosyası, 1
Mart 2001, s.17.
95
BU ÇALIŞMA DEĞERLİ BÜYÜĞÜMÜZ Doç.Dr Yücel OĞURLU TARAFINDAN YAPILMIŞTIR
ALINTI kaynak: [url=http://www.dagistan.net/]www.dagistan.net[/url]
umtbudak- Mesaj Sayısı : 3
Geri: dağıstan cumhuriyeti
Paz Ağus. 01, 2010 7:21 am
allah kuvvetlilerin başaramadığını bir zayıfa başartmaya kadirdir.
İMAM ŞAMİL
İMAM ŞAMİL
muhteşem- Mesaj Sayısı : 120
Kişi sayfası
imam şamil: 12
Geri: dağıstan cumhuriyeti
Perş. Ağus. 05, 2010 9:14 am
Dağıstan Cumhuriyeti
.
Kullanılan Diller
Lezgice, Avarca, Azerice, Rusça
Başkent
Mahaçkale
En Büyük Kent
Mahaçkale
Devlet Başkanı
Mukhu Aliyev
Yüzölçümü
50,278 km²
Nüfus
2.576.531
Para birimi
Ruble (RUR)
Saat Dilimi
- Yaz saati uygulamasında EET (UTC+2)
EEST (UTC+3)
İnternet Alan Adı
.ru
Uluslararası Arama Kodu
7
.
Kullanılan Diller
Lezgice, Avarca, Azerice, Rusça
Başkent
Mahaçkale
En Büyük Kent
Mahaçkale
Devlet Başkanı
Mukhu Aliyev
Yüzölçümü
50,278 km²
Nüfus
2.576.531
Para birimi
Ruble (RUR)
Saat Dilimi
- Yaz saati uygulamasında EET (UTC+2)
EEST (UTC+3)
İnternet Alan Adı
.ru
Uluslararası Arama Kodu
7
Bu forumun müsaadesi var:
Bu forumdaki mesajlara cevap veremezsiniz